U leto1941. godine ratni napor nacionalsocijalističke Nemačke je u punoj snazi. Nakon brze pobede na zapadnom frontu, Hitlerova vojska se okrenula ka istoku i velikom brzinom napreduje prema Moskvi. Nepuna dva meseca posle početka ofanzive, snage Vermahta su okupirale sve zemlje od Estonije do Ukrajine. Sledećih meseci, do početka decembra, prodor je već stigao do dvadesetak kilometara od glavnog grada Sovjetskog saveza na severu, kao i do Azovskog mora na jugu.
U svim okupiranim ili anektiranim teritorijama, jevrejski narod izložen je milosti i nemilosti nacista i lokalnih kvislinga. Za njegovu sudbinu se nacistički vrh i dalje dvoumi: najpre su ga progonili izvan granica Trećeg Rajha, posle je bilo reč o mogućnosti njegovog masovnog preseljenja na Madagaskar, pa kasnije o stvaranju posebne teritorije u Poljskoj gde bi svi evropski Jevreji bili naseljeni. Konačno rešenje, iako se verovatno već javilo kao definitivni način rešavanja “jevrejskog pitanja”, neće biti tačno formulisano sve do konferencije u Vansu, održane 20. januara 1942. godine.
U međuvremenu, Ajnsacgrupe, odnosno specijalne SS jedinice, efikasno su obavljale svoje zadatke koji su uključivali i pokolj jevrejskog stanovništva u istočnoj Evropi. Ponar i Kovno u Litvaniji, bili su tada groblja hiljada litvanskih Jevreja pobijenih od strane Nemaca i Litvanaca; do oktobra 1941. godine, oko 34.000 Jevreja je već bilo ubijeno u Latviji. Između 29. i 30. septembra, u Babin Jaru, Nemci i Ukrajinci su pobili 33.771 kijevskih Jevreja.
U tom periodu i u Srbiji se Jevreji nalaze na rubu egzistencije. Od početka okupacije, oni su već pod strogom kontrolom Gestapoa i srpske policije, koji se zajedno staraju da Jevreji poštuju za njih propisane nacističke zakone, među koje spadaju i nošenje žute trake kao i obavezni prinudni rad. Polovinom avgusta, folksdojčeri iz Banata odlučili su samoinicijativno ali s odobrenjem nemačkih okupacionih vlasti iz Beograda o proterivanju banatskih Jevreja u Srbiju. Dok su žene i deca bili smešteni uglavnom po porodicama beogradskih Jevreja ili u improvizovanim prihvatilištima u sinagogi i drugde, za muškarce su nemačke vlasti odredile da budu internirani u bivšim kasarnama vojske Kraljevine Jugoslavije na Autokomandi, poznatim kao “Topovske šupe”. Bio je to nastanak jednog od prvih logora za Jevreje u Drugom svetskom ratu.
U “Jevrejski logor Beograd”, kako su Topovske šupe nazivane u samim nemačkim dokumentima, ubrzo su internirani i muški Jevreji iz Beograda, koji su do tada mogli i dalje da žive sa svojim porodicama. Razlog je bio jednostavan. Nemačke vlasti, u pragmatizmu i “racionalnom” planiranju svojih postupaka, trebale su imati na raspolaganju veći broj talaca za odmazde protiv napada na svoje jedinice. Naime, u ranu jesen je general Beme, novopostavljeni vojni zapovednik u Srbiji s posebnom zadatkom da po svaku cenu uništi partizanske snage, marljivo sprovodio naredbu vrhovnog komandanta nemačkih oružanih snaga koja je predvidela streljanje 100 talaca za svakog ubijenog i 50 za ranjenog Nemca, ali prilagođavajući je lokalnoj situaciji. Svojom odlukom je tako naredio da se prvo streljaju pored komunista i Jevreji.
Logoraši Topovskih šupa živeli su u katastrofalnim uslovima i morali da idu svaki dan na prinudni rad. Njihove porodice su svakog jutra dolazile kako bi im dostavile malo hrane, ili jednostavno kako bi ih videle, u iščekivanju da li će naći svoje voljene ili ne. I onda, došao bi za sve njih i najzloglasniji trenutak, kad bi im ispred vrata logora ili od nekog poznanika bilo saopšteno da su njihovi muževi, očevi i sinovi bili istog jutra transportovani na rad u Nemačku. To je ono što su nemački stražari po naređenju često govorili i logorašima. Međutim, stvarnost je bila drugačija. Od početka oktobra sve do kraja novembra, kamioni su svakodnevno odvodili veće ili manje grupe Jevreja u nepoznatom pravcu. Dodeljivali su im alat za rad, kako bi izgledalo da ih odvode van Beograda radi nekog čišćenja, kopanja, popravljanja nečega. Ali su ih posle kraće vožnje ostavljali u Jajincima i Jabuci ili na drugim mestima određenim za streljanja. Krajem oktobra, kad su počeli da ponestajaju taoci a potrebe za masovnim odmazdama bile i dalje velike, dok su u drugim delovima Srbije, kao u Kragujevcu i Kraljevu, obični građani i seljaci bili takođe streljani u masovnim egzekucijama, nemačke su vlasti u Beogradu u savršenoj saradnji s kvislinzima pokupile Romske muškarce, koji su upravo kao i Jevreji pripadali “nepoželjnim kategorijama” novog nacionalsocijalističkog poretka, i odveli ih u Topovske šupe. Njihov boravak je u proseku trajao tek dva do tri dana, jer bi tada usledilo streljanje.
Do početka decembra, kad je general Beme smenjen, nemačke su vlasti uz neophodnu saradnju kvislinga streljali u Srbiji oko 20.000 ljudi. Od njih, 6.000 su bili Jevreji i 1.500 Romi koji su prošli kroz Topovske šupe. U istom periodu logor je prestao da radi. Poslednja grupa muških Jevreja prebačena je na Sajmište, u logor za preostalu jevrejsku populaciju koji je počeo da radi 8. decembra 1941, istog dana kad je u poljskom gradu Kelmno počeo da radi prvi logor za istrebljenje Jevreja.
O Topovskim šupama danas ne postoji nijedna studija, nijedno istraživanje, nijedan projekat u cilju rasvetljavanja postojanja jednog od prvih logora za Jevreje u Evropi. Zgrade u kojima su hiljade ljudi bili smešteni delimično još postoje, iako u oronulom stanju, ali samo jedna tabla postavljena pre nekoliko godina od strane Jevrejske zajednice podseća na to da je tamo postojao logor.
*******************************
Svedočanstvo Alfreda Kazesa
Kada sam sproveden sa ostalim mojim drugovima u logor Topovske šupe na dan 18. oktobra zatekao sam oko 100 Jevreja. To su bile uglavnom neke zanatlije, nekoliko staraca i lekara i uprava. Na sam dan, 18. oktobra skupljeno je blizu 3.000Jevreja. U toku sledećih dana produžilo se sa pojedinačnim skupljanjem zaostalih Jevreja u Beogradui oni su dovođeni u logor u manjim grupama, tako da je u svemu bilo blizu 4.000 Jevreja iz Beograda u logoru kod Topovskih šupa.
Prvih sedam dana svi smo mi iz logora išli na rad oko 6 sati ujutro i vraćali se uveče između 5 i 7. Za ovih prvih sedam dana niko nije bio likvidiran i mogli smo dobijati hranu iz varoši od svojih srodnika kao i primati kratke posete koje su trajale 5 minuta. Ali već krajem oktobra otpočelo je odvođenje Jevreja iz logora kamionima u većim grupama od 100 do 300. Redovno je uoči odvođenja uveče dolazio Štrake ili neko drugi iz Gestapoa, odnosno jevrejske policije, i izdavao naređenje koliko Jevreja treba da se spremi za put sutradan ujutro. Sami Jevreji iz uprave bili su dužni da odrede lica koja će sutra ići na put, odnosno streljanje, i zatim je neko Jevreja iz uprave uveče prozivao , odnosno saopštavao, onim Jevrejima koji su trebali da idu na put. Ujutro već oko 6 sati stizalo he od 3 do 6 kamionai obično oko 9 časova natovareni svaki sa po 40 do 50 Jevreja odlazili su u pravcu Pančeva. Koliko smo mi mogli u logoru da se obavestimo, kamioni su vozili do skele na Dunavu kod Pančevačkog mosta, tu ih istovarili i zatim se vraćali prazni u Beograd. Zatim smo bili čuli da su svi ti Jevrejistreljani negde pored puta između sela Jabuke i Pančevačkog rita u blizini nekog aerodroma. Kad su odvođene manje grupe iz logora onda su obično dozvoljavali da se ponesu lične stvari, dok prilikom odvođenja većih grupa to nisu dozvoljavali, mada i to nije uvek bilo tako. Odvođenje Jevreja je vršeno kamionima preduzeća Ferberajšaft. I tako je to išlo sce do moga bekstva iz logora 11. novembra, kada je u svemu ostalo u logoru najviše 200 do 300 Jevreja.
Za svo vreme dok smo bili u logorukod Topovskih šupa, nismo dobijali nikakvu hranu od okupatorskih vlasti. Savez jevrejskih opština svakog dana spremao nam je supu za ručak vrlo slabe hranljivosti i to na svakog otprilike po pola litre.
Supa je bila vodenjava , bez masti i sa vrlo malo zaprške. Sem toga, neredovno smo dobijali po 150 do 200 grama pšeničnog crnog hleba dnevno, a u početku, prvih dana dobijali smo ujutro nezaslađenu crnu kafu.
Naš smještaj u samome logoru bio je vrlo rđav. Uglavnom smo bili smešteni u dve veće zgrade koje su u prizemlju imale konjušnice a na spratu po dve sobe. Ležali smo jedan do drugoga porebarke gusto zbijeni jedan do drugoga.U konjušnicama pored ležaja na samom patosu bili su izgrađeniod dasaka ležaji u visini konjskih jasli.
Kada je izvestan broj Jevreja iz logora bio likvidiran prvih dana novembra meseca, onda su počeli dovoditi kamionima u većim grupama cigane iz Beograda i iz unutrašnjosti i smeštati ih na mesta likvidiranih Jevreja. Cigani su biligrupisani u jednoj konjušnici i jednoj sobi na spratu a bilo ih je oko 1.000. Sećam se da je bilo Cigana iz Požarevca, Vranja, Niša itd. Čim su Cigani stigli odmah su počeli i njih zajedno da Jevrejima transportovati kamionima na skelu kod Pančevačkog mosta. Kada sam ja pobegao iz logora nije bilo više ni jednog Ciganina.
Prilikom odvođenja Cigana nisu pravljeni nikakvi spiskovi niti su oni pojedinačno po imenu određivani dda se spreme za put, nego su ih izdvajali po grupama od 50 do 200 (...).
Prilikom lagerisanja beogradskih Jevreja muškog pola starijih od 14 godina, od 18. oktobra od 1941. godinepa nadalje, u logor kod Topovskih šupa nisu oduzimane lične stvari, novac i druge dragocenosti. Međutim, logorska nemačka straža vrlo je često upadala u konjušnice i sobe noću i oduzimala satove, naliv pera, novac i druge stvari. To su mahom radili u pijanome stanju uz pucanje iz pušaka. Vrlo je bila česta pojava da se nemačka logorska stražaopijala u stražari, orgijala i tako pijana uz pucnjavu nasrtala na pojedine Jevreje. Bilo je i pojedinih tuča Jevreja, ali su mnogo više tukli Cigane (...).
Svedočanstvo izneto pred DK 18. aprila 1945.
(Iz knjige Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. - Priručnik za čitanje grada)
