Da je znao na koji će se način predstavnici vlasti u postsocijalističkoj Srbiji odnositi prema nasleđu koje im je ostavio, Milan Nedić bi umesto mesta premijera takozvane Vlade narodnog spasa, sasvim sigurno odabrao skok s balkona, istog onog sa kojeg je krajem avgusta 1941. prvim govorom otpočeo služenje fašističkom okupatoru. Ne samo Nedić, nego i Dragoljub Draža Mihailović, zajedno sa svojim ravnogorcima, Dimitrije Ljotić i njegovi puleni iz zloglasne Združene borbene organizacije rada (ZBOR) – ceo taj zlikovački korpus mogao bi komotno danas da postroji političku elitu koja je od 1990. naovamo zauzela pozicije moći, i da s ogorčenjem postavi pitanje: jesmo li se za to borili?

Pranje mozga na ruke

Kada je tog 14. maja/svibnja prošle godine Aleksandar Trešnjev, sudija Višeg suda u Beogradu, pročitao odluku prema kojoj se vođa Ravnogorskog pokreta „od danas smatra neosuđivanim“, jedan broj antifašista u Srbiji pao je u pravednički amok, dok su se drugi prepustili rezignaciji. Za ove druge je odluka suda bila jedina moguća, imajući u vidu na koji način se politički i akademski krugovi u Srbiji odnose prema antifašizmu. Naime, dvadesetak godina pre nego što će Trešnjev rehabilitovati čoveka pod čijom su komandom tokom Drugog svetskog rata četničke jedinice etnički čistile gradove i sela od nesrpskog stanovništva, školski udžbenici istorije počeli su da peru Dražinu krvavu biografiju. Počelo je suptilno: u vreme režima Slobodana Miloševića, antifašizmu Narodnooslobodilačkog pokreta su elegantno pridodati i četnici. Tako, prema rečima istoričarke Dubravke Stojanović, nastaje ideološka konfuzija koja je inače bila karakteristična za Miloševićev režim.

“U tumačenje partizanskog i četničkog pokreta unet je specifičan i ambivalentan ideološki amalgam komunističke i nacionalističke ideologije, tako da je ranije nesporna slika Josipa Broza Tita i njegovog partizanskog pokreta bila mehanički spojena sa idealizovanom slikom Draže Mihailovića i njegovih četnika. Oba pokreta predstavljena su kao antifašistička, kao oni koji su se borili protiv nacističke okupacije. Time je drama građanskog rata bila u potpunosti potisnuta a pozicije dve zaraćene strane ostale su nejasne da bi se među njima mogao napraviti veštački balans, koji je trebalo da posluži kao tranziciono premošćavanje do neke buduće istorijske situacije koja bi omogućila i jasniji odnos prema Drugom svetskom ratu u Srbiji”, piše Dubravka Stojanović u zborniku “Kultura sjećanja: 1941.” (Disput, Zagreb 2008. Svi citati autorke su iz tog teksta, osim ako nije drugačije naznačeno, prim. D.K.)

Sa petooktobarskim promenama revizija istorije ulazi novu, brutalniju fazu koju Dubravka Stojanović naziva “revizijom revizije”. Zatiranje istorijskih tragova kolaboracije i spiranje zločina kvislinških snaga zahtevalo je da mladi mozgovi budu podvrgnuti temeljnom pranju. Tog se posla prihvatila grupa istoriografa koji su, prema pisanju Dubravke Stojanović, bez javnog konkursa dobili priliku da napišu nove udžbenike istorije za 8. razred osnovne i 4. razred srednje škole. Dok su đaci tokom devedesetih učili da su partizani i četnici bili na istoj strani, dakle da se antifašizam širio u bratstvu i jedinstvu petokrake i kame, udžbenici koji su uvedeni u školski program 2002. i 2006. u potpunosti su okrenuli tumačenje koje su četnici i partizani imali tokom SFRJ. Četnici su tako postali antifašisti, a partizani – loši momci.

“Suština tih promena”, piše Dubravka Stojanović, “bila je da se četnici prikažu kao istinski i jedini predstavnici srpskih nacionalnih interesa, koji su, iako, kako se u udžbeniku neprestano insistira, pokretači antifašističkog otpora, na kraju izdati od saveznika. Ta saveznička ‘izdaja’ ostala je neobjašnjena, ali se pojavila kao jedino obrazloženje četničkog poraza. Četnici su prikazani kao jedini istinski pokret protiv okupatora, kao ‘jezgro srpskog građanskog otpora’, koji je, ‘za razliku od komunista koji su nameravali da podele srpski etnički prostor, pod srpskim zemljama, pored Srbije, podrazumevao Crnu Goru, celu Bosnu i Hercegovinu, deo Dalmacije uključujući i Dubrovnik i Zadar, ceo Srem uključujući Vukovar, Vinkovce i Dalj, Vojvodinu, Kosovo i Metohiju i južnu Srbiju (Makedoniju)’ , čime su autori udžbenika iscrtali svoju željenu kartu etničkih granica.”

Zasigurno najveći napor autori su utrošili u pokušaju da objasne kristalno jasnu kolaboraciju Mihailovićevih četnika sa nacističkim okupatorom. U udžbeniku iz 2002. primeri četničke kolaboracije su izostavljeni, ali su posle kritika stručne javnosti autori 2006. uneli i te detalje, uz argumentaciju koja je trebalo da opravda poteze četničkog rukovodstva. Autori udžbenika istrajno insistiraju na tome da su sve strane koje su učestvovale u ratu na prostoru Jugoslavije kolaborirale sa okupatorskim snagama; saradnja sa italijanskom vojskom na prostoru Like, severne Dalmacije i Hercegovine predstavljena je kao najbolje rešenje po Srbe i manje zlo u odnosu na ustaški režim. Na stotine kalorija autori su potrošili ne bi li objasnili zajedničku borbu četnika i italijanskih fašista protiv partizana na Neretvi.

“Da bi se izbeglo objašnjenje te ratne situacije”, piše Dubravka Stojanović, “napisan je sledeći tekst: ‘Tako je nastao najdramatičniji trenutak između dve vojske i moralna dilema kod četničkih komandanata zbog sudbine narodnog zbega u slučaju da dođe do odsudne bitke. Kod partizanskih komandanata takve dileme nije bilo.’ Kasniji napad četnika i italijanskih trupa na kolonu ranjenika nije pomenut.”

Pranju biografije bio je podvrgnut i kvislinški premijer Milan Nedić, čovek pod čijom su komandom Jevreji, Romi i komunisti deportovani u logore. Udžbenici ga predstavljaju kao čoveka “velikog ugleda kod Srba”, koji je spasavao “biološku supstancu srpskog naroda”, jer je “smatrao da je Nemačka trenutno suviše moćna i da se sa okupatorom, kako bi se sprečilo dalje stradanje srpskog naroda – mora sarađivati. Zbog strahovitih odmazda nad civilima protivio se svim nepromišljenim pokretima protiv okupatorske vojske.”

Kada je reč o ratnim zločinima, Dražini četnici su ih, ako je verovati aktuelnim udžbenicima istorije, činili samo nad “komunističkim jatacima”, dok su partizani za sobom ostavljali “pasja groblja”, neobeležene masovne grobnice, kojima su prethodili preki sudovi”. U tako postavljenom istorijskom imaginarijumu, ishod Drugog svetskog rata savršeno je opisan u naslovu poglavlja “Ofanziva na Srbiju”. Srbiju su (zajedno sa “srpskim zemljama”), dakle, komunisti okupirali ’45. Sloboda je došla tek 1990.

Zločinci bez fer suđenja

Na tako pripremljeno tlo savršeno se uklopio Zakon o izjednačavanju prava pripadnika četničkog i partizanskog pokreta iz 2004. godine. Skupštinsku većinu tada je imala Demokratska stranka Srbije, čiji je lider u to vreme bio Vojislav Koštunica, a sam predlog zakona progurao je Srpski pokret obnove, Vuka Draškovića koji se, kako sam kaže, “20 godina bori za istinu o đeneralu Draži Mihailoviću”. Sedam godina kasnije, ovog puta u vreme Tadićeve Demokratske stranke, Narodna skupština usvojila je Zakon o rehabilitaciji, na osnovu kojeg će Viši sud u Beogradu doneti odluku da se od 14. maja 2015. Draža Mihailović ima smatrati neosuđivanim. Zakon u članu 3 definiše refabilitaciju: “Rehabilitacija je utvrđivanje ništavosti, odnosno nepunovažnosti akata i radnji kojima su lica iz člana 1. stav 1. ovog zakona lišena života, slobode ili drugih prava iz političkih, verskih, nacionalnih ili ideoloških razloga.”

Sud koji je rehabilitovao Dragoljuba Mihailovića suštinski se nije bavio ratnim zločinima zbog kojih je četnički vođa 1946. osuđen na smrt, već je utvrdio da osuđeni nije imao pravedno suđenje. Za profesorku prava Vesnu Rakić Vodinelić takvo obrazloženje suda je neutemeljeno.

„Pre svega, suđenje Mihailoviću je spadalo i korpus posleratnih suđenja”, rekla je Rakić Vodinelić za Radio Slobodna Evropa. “Ta suđenja su uglavnom bila politička i to treba otvoreno reći. Ona su se odvijala na planu kolaboracije. Dakle, za one koji su bili osuđeni i kazna nad njima izvršena, utvrđeno je da su bili kolaboracionisti to jest da su sarađivali sa okupatorskim, u ovom slučaju, nacističkim režimom. Rehabilitovati sada Dražu Mihailovića na temelju toga da nije imao odbranu i da nije imao fer suđenje u skladu sa današnjim standardima, to bi značilo isto što i poručiti Kraljevini Norveškoj da rehabilutuje Kvislinga, Francuskoj da rehabilituje Petena i Pjera Lavala. Dakle, kad god se radi o takvim posleratnim suđenjima kolaboracionostima, treba imati u vidu situaciju u Evropi posle Drugog svetskog rata.” 

Ovde se bizarnosti ne završavaju. Pred istim sudom koji je rehabilitovao Mihailovića, u toku je proces za rehabilitaciju Milana Nedića. S obzirom na to da je premijer kvislinške vlade izvršio samoubistvo čekajući suđenje, postavlja se logično pitanje kako uopšte može biti rehabilitovan na osnovama na kojima je Mihailović proglašen neosuđivanim.

Daske koje rehabilitaciju znače

Pre nego što su sudovi počeli da se bave njima, fašisti su legitimitet dobili u sferi kulture. Verovatno najpoznatiji primer je dramski komad “Đeneral Milan Nedić”, pisca Siniše Kovačevića – inače nekadašnjeg člana Demokratske stranke Srbije. Predstava je od ’92. izvođena na daskama beogradskog Zvezdara teatra, gde je publika masovno dolazila da čuje “pravu istinu” o Đeneralu. Prema toj “istini”, Nedić je “srpska majka” i činio je sve da zaštiti svoj narod (cinik bi dodao – čak i po cenu zatiranja drugih naroda), a komunisti su bahati despoti koji su ubili zarobljenog Nedića, besni što odbija da potpiše njihovu verziju zapisnika o priznanju krivice. Osim što svojom tendencioznošću vređa inteligenciju prosečno obrazovanog konzumenta, Kovačevićev komad uvodi u javni prostor argumentaciju kojom će se kasnije revizionistički istoriografi služiti kako bi opravdali kolaboraciju: ona je bila nužna da bi se sačuvao srpski narod. To što je takav opstanak podrazumevao saučesništvo u Holokaustu, dušegupke, logore i masovne zločine – ne zanima štovatelje Nedićevog i Dražinog dela. Istorija se ionako može prekrojiti po Đeneralovoj meri.

Na istom je tragu i TV serija “Ravna Gora” koja se, zahvaljujući neinteligentnom scenariju i monotonoj radnji, ugasila nakon prve od tri sezone. Ipak, i to je bilo dovoljno vremena da serija koja je emitovana na državnoj Radio-televiziji Srbije napravi veliku štetu u glavama mladih, o čemu svedoči iskustvo istoričara Milivoja Bešlina. U istraživačkoj stanici Petnica, gde se obrazuju mladi naučnici, poveo se razgovor i o “Ravnoj Gori”.

"Pitao sam ih da li su nešto naučili iz serije, oni su rekli da jesu. Onda se jedna devojka javila i rekla da je za nju ta serija delovala kao potpuno otkrovenje zbog toga što je ona, kako je rekla, uvek verovala da su četnici i Mihailović imali nešto protiv Bošnjaka, a ona je u seriji videla da Draža Mihailović ne samo da nije imao ništa protiv muslimana, nego da ih je čak štitio. To je najdirektniji istorijski falsifikat i odgovor na onaj čuveni istorijski izvor, mislim na onu čuvenu Dražinu instrukciju iz decembra 1941, gde on jasno govori o ciljevima tog pokreta, a to je istrebljenje i nestanak bošnjačkog stanovništva sa jugoslovenskog prostora", rekao je Bešlin Radiju Slobodna Evropa.

Bešlin govori o programu koji je Mihailović poslao izbegličkoj vladi u Londonu. U tom spisu on, između ostalog, navodi da treba “omeđiti de fakto srpske zemlje i učiniti da u njima ostane samo srpski živalj”, zatim da treba “posebno imati u vidu brzo i radikalno čišćenje gradova i njihovo popunjenje svežim srpskim elementom”, te “u srpskoj jedinici kao naročito težak problem uzeti pitanje muslimana i po mogućnosti rešiti ga u voj fazi” (citati iz Zbornika NOR, tom XIV, knjiga 1).

Nezahvalni baštinici

Ideje iz Mihailovićevog programa nisu upokojene zajedno s njim. Naprotiv, krajem osamdesetih vratile su se poput zombija. Neki novi četnici, ljotićevci i nedićevci primenjivali su Dražin program u Bijeljini, Prijedoru, Srebrenici, Vukovaru, Škabrnji, Dubrovniku, Zvorniku, Prištini… Danas će se, međutim, tek malobrojni javno pozvati na “čiča Dražu”. Poput Vojislava Šešelja koji i dalje sanja san o “velikoj Srbiji”. No, Aleksandar Vučić i Tomislav Nikolić, Šešeljevi bivši stranački saborci, radije će prećutati ili tek sebi u bradu promrmljati po koju lepu reč o Mihailoviću i Nediću. Iako se Nikolić nije odrekao titule četničkog vojvode kojom ga je Šešelj zakitio, bez ustručavanja će – zajedno sa premijerom Srbije – prisustvovati proslavi 20. oktobra/listopada, povodom Dana oslobođenja Beograda (iako udžbenici to vode kao komunističku “ofanzivu na Srbiju”).

Dok kmeči zbog rehabilitacije četničkog vođe, Ivica Dačić, Miloševićev mali od palube, prećutkuje da je relativizacija fašizma u udžbenicima upravo počela u veme vladavine njegovog političkog tate.

Kada rukovodstvo Demokratske stranke s gnušanjem iz svojih redova isključi istoričara koji javno podržava rehabilitaciju Milana Nedića, onda verovatno očekuje od građana da izbriše iz memorije činjenicu da je Zakon o rehabilitaciji donet upravo u vreme vlasti DS.

Svi oni su u većoj ili manjoj meri prostrli crveni tepih za povratak zlikovaca i njihovih apologeta, ali mudro drže figu u džepu i deklarativno kliču u čast antifašizma, istog onog kojeg su proterali u ilegalu. Dok decenijama prikupljaju glasove na konto ravnogorskog nacionalizma i nedićevske verzije srpstva, svi oni izbegavaju da proces zaokruže i javno se zahvale svojim kvislinškim velikanima za ideje na kojima ovakva Srbija danas počiva. Tek kad se u “Kuću cveća” useli Draža, Nedić dobije bistu na Slaviji, a srpski parlament jednoglasno izglasa preimenovanje Republike Srbije u Kvislinšku Republiku Srbiju – politička deca će konačno dostojno zahvaliti svojim političkim očevima. Pod parolom “Bolje kama u ruci, nego figa u džepu.”

* Tekst izvorno objavljen u splitskom Antifa fanzinu